
تستوسترون چیست و منابع غذایی آن کدام است؟
تِستوستِرون (به انگلیسی: Testosterone) از هورمونهای استروئیدی مهم موجود در بدن پستانداران ازجمله انسان (هردو جنس) میباشد که اثرات آندروژنیک (جنسیتی) و آنابولیک (سازنده، رشددهنده) دارد.تولید این هورمون پیش از دو ماهگی جنین در رحم مادر آغاز گشته و در تعیین نرینگی یا مادینگی آن نقش دارد. تولید این هورمون در دوره بلوغ جنسی در پسران افزایش یافته و عامل اصلی تغییرات فیزیکی این دوران بهشمار میآید. به طور متوسط بدن هر مرد ۲۰ برابر بیشتر از بدن هر زن تستوسترون تولید میکند هرچند به دلیل متابولیسم بیشتر سطح پلاسمایی این هورمون در مردان فقط هفت برابر زنان است. تستوسترون از هورمونهای استروئیدی بدن است که ساختمان اصلی سازنده آن را کلسترول تشکیل میدهد.
متابولیسم، تجزیه و دفع تستوسترون
حدود ۹۷ درصد از تستوسترون پس از ترشح از بیضهها یا به سستی به آلبومین پلاسما متصل میشود یا به طور محکم تر به نوعی بتاگلوبین موسوم به گلبولین متصل شونده به هورمون جنسی اتصال مییابد و بدین اشکال حدود ۳۰ دقیقه تا چند ساعت در خون گردش میکند. تا آن زمان تستوسترون یا به بافتها منتقل شده یا به محصولاتی غیرفعال تجزیه میگردد. بخش زیادی از تستوسترونی که در بافتها مستقر میشود در سلولها به دی هیدروتستسترون تبدیل میشود به ویژه در اعضای خاص هدف مانند غدهٔ پروستات بالغین و دستگاه تناسلی خارجی جنین پسر. برخی از اثرات این هورمون به این تبدیل وابستهاند درحالیکه برخی دیگر چنین نیستند.
تستوسترونی که در بافتها مستقر نشده به سرعت و عمدتاً در کبد به آندروسترون و دهیدرواپی آندروسترون(DHEA) تبدیل میشود و همزمان در کبد با کنژوگاسیون به صورت گلوکورونید یا سولفات (بیشتر گلوکورونید) در میآید. اینها یا از طریق صفرای کبدی به درون روده دفع میشوند یا از طریق کلیهها وارد ادرار میگردند.
عملکرد
تستوسترون مهمترین هورمون مردانه و بسیار مؤثر در رشد و تکامل اندامهای جنسی و بروز صفات ثانویه جنسی مانند رویش موی صورت، بم شدن صدا، ریزش موی مدل مردانه و خواص آنابولیک مانند رشد عضلات و توده استخوانی میباشد. این هورمون باعث جهش رشد در نوجوانان و توقف رشد قدی با بستن صفحات رشد در دو انتهای استخوانها میشود. این هورمون باعث ساخته شدن بافتها میگردد. محل اصلی ساخت و ترشح این هورمون در بدن مردها بیضه است هر چند که مقدار کمی در غده فوق کلیوی هم تولید میشود لذا برداشتن بیضهها (خواجه شدن) موجب کاهش صفات ثانویه جنسی میشود. در زنان این هورمون در تخمدان و غده فوق کلیوی سنتز میشود.
به طور کلی این هورمون مسئول ایجاد صفات متمایز بدن مردانه است. حتی در طول زندگی جنینی هم گنادوتروپین جفتی(chorionic gonadotropin)، بیضهها را وادار به ترشح مقادیر متوسطی از تستوسترون میکند و تستوسترون در تمام دورهٔ تکامل جنینی و حداقل ۱۰ هفته پس از تولد ترشح میشود؛ از آن پس در دوران کودکی تقریباً هیچ مقدار تستوسترون تولید نمیشود. اما در حدود سنین ۱۰ تا ۱۳ سالگی که شروع بلوغ است، ترشح تستوسترون تحت تأثیر هورمونهای گنادوتروپیک هیپوفیز قدامی به سرعت افزایش مییابد و این ترشح زیاد در بیشتر بقیهٔ طول عمر ادامه مییابد ولی پس از ۵۰ سالگی به سرعت کاهش مییابد و تا ۸۰ سالگی به ۲۰ تا ۵۰ درصد حداکثر ترشح آن میرسد.
بیضههای جنین پسر در حدود هفتمین هفته از زندگی رویانی شروع به آزادسازی این هورمون میکنند. درواقع یکی از تفاوتهای عمدهٔ عملی میان کروموزومهای جنسی زنانه و مردانه این است که کروموزوم مردانه ژن SRY (ژن ناحیهٔ تعیین جنسیت Y) دارد که حامل رمز پروتئین فاکتور تعیین بیضه (یا پروتئین SRY) میباشد. پروتئین SRY آبشاری از فعال سازیهای ژنی را آغاز میکند که ستیغ تناسلی(genital ridge) در حال تشکیل را به سلولهای مترشحهٔ تستسترون متمایز میکنند و نهایتاً بیضه را میسازند درحالیکه کروموزوم زنانه باعث تمایز ستیغ به سلولهای مترشحهٔ استروژنها میشود.
علل کاهش تستوسترون
با بالا رفتن سن مرد اندازهٔ این هورمون او آرام آرام رو به کاهش میگذارد. عوامل مختلفی باعث کاهش تستوسترون در مردان میشود که یکی از شایعترین علل آن، افزایش سن است. از علل دیگر میتوان به این موارد اشاره کرد: بیخوابی، سیگار، الکل، برخی داروها، رادیوتراپی، گرما و استفاده از حمام و سونای داغ، نهانی بیضهها، دیابت، بیماری مادرزادی کالمن، جراحی و برداشت بافت بیضه، تومورهای بیضه، تومورهای کبد، واریکوسل و تومورهای هیپوفیز.
علایم کاهش تستوسترون
اُفت روابط جنسی از شایعترین علایم ناشی از کاهش تستسترون است. علایم دیگر شامل افسردگی، تغییر در توان شناسایی افراد، کاهش انرژی، کاهش میل جنسی، کاهش تحرک، پرخاشگری، عدم تمرکز، درد عضلانی، گر گرفتگی و بی خوابی بعد از غذا خوردن میباشد.
عوارض کاهش تستوسترون
اغلب مردان بعد از سن ۳۰ سالگی دچار روند نزولی در سطح تستسترون خون میشوند که این امر خطر ابتلا به بیماریهای قلبی، دیابت نوع ۲، چاقی، کم شدن تراکم استخوان و مواد معدنی، اختلال در عملکرد جنسی و کاهش توان عضلانی را در پی دارد. خانمها نیز در اثر کاهش سطح این هورمون آنابولیک در بدنشان دچار مشکل میشوند. کاهش این هورمون سبب از بین رفتن تعادل بین تستوسترون و استروژن میگردد که نتیجه آن افزایش چربی بدن، کندی متابولیسم، کاهش استقامت و پوکی استخوان است.
تشخیص کاهش تستوسترون
در معاینه بدنی، معمولاً کاهش حجم بیضهها، کاهش موهای بدن، کاهش حجم عضلات و پوکی استخوان را میتوان دید. تشخیص معمولاً از راه اندازهگیری تستسترون و LE نمونه خون ۸ صبح است. البته در موارد مشکوک میتوان هورمونهای تیروئید، ملاتونین،DHEA و فاکتور شبه انسولین را نیز اندازهگیری کرد.
اثر تستوسترون بر بدن
توزیع موهای بدن
تستوسترون باعث رویش موهای مناطق زیر میشود: – روی پوبیس – در طول خط سفید شکم گاه تا ناف و بالاتر – روی صورت – معمولاً بر روی سینه – با شیوع کمتر بر روی سایر نواحی بدن مانند پشت تستسترون موهای بیشتر قسمتهای دیگر بدن را هم پر پشت تر میکند.
کاسه سر و طاسی
تستوسترون رشد موی بالای سر را کم میکند؛ مردانی که بیضههای فعال ندارند طاس نمیشوند اما بسیاری از مردانی که صفات ثانویهٔ جنسی در آنها بارز است هرگز طاس نمیشوند زیرا طاسی معلول دو عامل است: ۱- زمینهٔ ژنتیکی ایجاد طاسی ۲- ترشح مقادیر زیاد هورمونهای آندروژنی به همراه زمینهٔ ژنتیکی مزبور زنانی که زمینهٔ ژنتیکی مساعد دارند و دچار تومورهای آندروژنی طویلالمدت نیز میشوند همچون مردان طاس میگردند.
اثر بر صدا
تستوسترون ترشح شده از بیضهها یا تزریق شده به بدن سبب هیپرتروفی مخاط حنجره و بزرگی حنجره میشود. این اثرات ابتدا باعث صدایی نسبتاً ناموزون و خشن میگردد ولی به تدریج صدا به صورت بم شاخص مردانه در میآید.
تأثیر بر پوست
تستسترون ضخامت پوست کل بدن را افزایش میدهد و زمختی بافتهای زیر جلدی را زیاد میکند. تستوسترون میزان ترشح برخی از غدد سباسه بدن یا شاید تمام آنها را افزایش میدهد. ترشح بیش از حد از غدد سباسه صورت اهمیت خاصی دارد زیرا ترشح زیاد این غدد میتواند موجب پیدایش آکنه (acne) شود؛ بنابراین آکنه یکی از شایعترین مشخصات دورهٔ نوجوانی است که بدن مرد برای نخستین بار در معرض تستوسترون زیاد قرار میگیرد. پس از چند سال از ترشح تستوسترون، پوست به طور طبیعی خود را به نوعی با تستوسترون سازگار میکند و بدین ترتیب بر آکنه فائق میآید. تستوسترون پروتئین سازی و تکامل عضلات را افزایش میدهد.
یکی از مهمترین صفات مردانه تکامل فزایندهٔ عضلات پس از بلوغ است به طوری که تودهٔ عضلانی مرد به طور متوسط حدود ۵۰ درصد بیش از تودهٔ عضلانی زن میشود. این حالت با افزایش پروتئین در قسمتهای غیر عضلانی بدن نیز همراه است. بسیاری از تغییرات پوست به دلیل نشست پروتئینها در پوست است و تغییرات صدا هم تاحدودی ناشی از همین عمکلرد آنابولیک تستوسترون در مورد پروتئینها است.
با توجه به اثر بزرگ تستوسترون و سایر آندروژنها بر عضلات بدن، ورزشکاران به طور گسترده از یک آندروژن صناعی برای بهبود قوای عضلانی خود استفاده میکنند. این کار باید به شدت تقبیح شود زیرا تستوسترون زائد در بلند مدت اثراتی زیانبار دارد. در سنین پیری هم از تستوسترون به عنوان نوعی هورمون جوانی استفاده میکنند تا قدرت عضلانی را بهبود بخشند گرچه نتایج آن زیر سؤال است.
تستسترون ماتریس استخوانی را افزایش میدهد و باعث احتباس کلسیم میشود. در پی افزایش تستوسترون گردش خون هنگام بلوغ یا پس از تزریق بلند مدت تستوسترون به حد چشمگیری زیاد میشود و مقدار املاح رسوبی کلسیم در آنها تا حد چشمگیری افزایش مییابد. پس تستوسترون مقدار کل ماتریس استخوان را زیاد میکند و سبب احتباس کلسیم میشود. معتقدند افزایش ماتریس استخوان حاصل اثر عمومی تستوسترون در آنابولیسم پروتئینها و اثر آن در رسوب املاح کلیسم در پاسخ به افزایش پروتئین است.
سرانجام تستوسترون اثرات خاصی به ترتیب زیر بر لگن دارد: – باریک کرد ن خروجی لگن – طویل کردن آن – ایجاد شکل قیف مانند به جای شکل تخم مرغی که در لگن زن دیده میشود – افزایش زیاد استحکام لگن جهت تحمل بار لگن مرد در غیاب تستوسترون شبیه لگن زن میشود.
باتوجه به توان تستسترون در افزایش اندازه و قدرت استخوان، گاه از آن برای درمان پیرمردان مبتلا به استئوپورز استفاده میکنند. اگر مقدار زیادی تستوسترون یا هرگونه آندروژن دیگر به طور غیرطبیعی در کودک در حال رشد ترشح شود سرعت رشد استخوان به شدت کاهش مییابد و باعث نقص در ساختار کل بدن نیز میشود. علت این امر، اثر تستوسترون بر بخشهای رشد کننده استخوان است و سبب جوش خوردن اپی فیزهای استخوانهای دراز در سنی پایینتر به تنهٔ استخوانهای مربوطه میشود؛ بنابراین با وجود سرعت زیاد رشد، این جوش خوردن زودرس اپی فیزها باعث میشود قد شخص از حالتی که تستسترون اصلاً ترشح نمیگردد نیز کوتاهتر شود. حتی در مردان طبیعی هم قد نهایی شخص مختصری کوتاهتر از قدی است که در صورت اخته شدن پیش از بلوغ بدست میآمد.
تأثیر بر میزان متابولیسم پایه
تستوسترون میزان متابولیسم پایه را بالا میبرد. تزریق مقادیر زیاد تستوسترون میتواند میزان متابولیسم پایه را تا ۱۵ درصد افزایش دهد. حتی ترشح مقادیر معمول تستوسترون از بیضه طی دورهٔ نوجوانی و اوایل بزرگسالی هم باعث افزایش میزان متابولیسم پایه به میزان ۵ تا ۱۰ درصد نسبت به حالتی میشود که بیضهها فعال نباشند. این افزایش میزان متابولیسم احتمالاً نتیجهٔ غیر مستقیم اثر تستوسترون بر آنابولیسم پروتئینها است زیرا افزایش مقدار پروتئینها به ویژه آنزیمها فعالیت همهٔ سلولها را زیاد میکند.
تاثیر بر گلبولهای قرمز خون
تستوسترون گلبولهای قرمز خون را افزایش میدهد. اگر تستسترون را به مقدار طبیعی به بدن یک بزرگسال اخته(castrated) تزریق کنیم، تعداد گلبولهای قرمز در هر میلی متر مکعب خون ۱۵ تا ۲۰ درصد زیاد میشود. همچنین مردان به طور متوسط در هر میلیمتر مکعب خون حدود ۷۰۰۰۰۰ گلبول قرمز بیش از زنان دارند. با وجود ارتباط قوی میان تستوسترون و افزایش هماتوکریت، به نظر نمیرسد که تستوسترون مستقیماً میزان اریتروپوییتین را افزایش دهد یا اثری مستقیم بر تولید گلبولهای قرمز داشته باشد. حداقل بخشی از این اثر تستوسترون در افزایش تولید گلبولهای قرمز ممکن است ناشی از افزایش میزان متابولیسم پس از تجویز تستوسترون باشد.
اثر تستوسترون بر تعادل آب و الکترولیت
هورمونهای استروییدی زیادی میتوانند باز جذب سدیم را در توبولهای دیستال کلیهها افزایش دهند. تستسترون هم چنین اثری دارد، ولی اثر آن در مقایسه با مینرالوکورتیکوییدهای فوق کلیه جزئی است. با وجود این حجم خون و مایع خارج سلولی بدن مرد پس از بلوغ نسبت به وزنش قریب ۵ تا ۱۰ درصد افزایش مییابد.
یافته های جدید
تحقیقات جدید تفکر سنتی در مورد تاثیر تستوسترون بر مردان را رد می کند. تستوسترون رابطه ی مستقیمی با جایگاه فرد در سلسله مراتب اجتماعی دارد. مردی که سطح تستسترون بالایی دارد: اگر در بالای سلسله مراتب باشد، این هورمون باعث می شود تا از جایگاهش استفاده کند. کمتر پیشنهاد می دهد و بیشتر می گیرد. اما اگرهمین مرد در پایین سلسله مراتب باشد، سطح بالای تستوسترونش باعث می شود تا بر عکس مورد پیش عمل کند. بیشتر پیشنهاد کند و کمتر بگیرد.
مردانی با تستسترون پایین ذهنی چندان سیّاسی ندارند و جایگاه اجتماعی شان به تصمیم هایی که می گیرند ارتباطی ندارد.
افزایش تستوسترون
در برخی موارد دیده میشود که کمبود هورمون مردانه در آقایان باعث ایجاد اختلال هایی میشود که برای انها آزار دهنده است.روشهای زیادی وجود دارد که بتوان هورمون مردانه را افزایش داد . در برخی موارد از آمپول های هورمونی نیز استفاده میشود که اکثر پزشکان توصیه میکنند از روشهای طبیعی برای افزیاش سطح هورمون تستوسترون استفاده کنید. برای افزایش تستسترون میتوانید از روشهای طبیعی همانند مصرف روی، ماهی، مصرف کلم بروکلی، مصرف ویتامین سی و یا کم کردن استرس و همچنین ورزش استفاده کنید.
درمان
برای درمان کمبود این هورمون در بدن، معمولاً از تستسترون با اشکال خوراکی، تزریقی یا موضعی استفاده میشود.
کاربرد دارویی
تستوسترون به صورت آمپول گاه در صورت عدم بروز به موقع صفات ثانویه جنسی و نیز در بدن سازی به کار میرود. ترکیبات متعددی با فرمول شیمیایی یا عملکرد مشابه تستوسترون نیز به عنوان داروهای آندروژن ساخته شدهاند مانند دانازول، ناندرولون و … که کاربردهای متعددی دارند.
میوه های افزایش دهنده هورمون جنسی تستوسترون
بسیاری از میوه ها حاوی ویتامین C و آنتیاکسیدانهایی هستند که مانع از ترشح بیش از اندازه هورمون کورتیزول می شود، هورمون کورتیزول هورمونی است که در بدن با هورمون جنسی تستوسترون رقابت می کند و هنگامی که ترشح این هورمون زیاد می شود، ترشح هورمون جنسی تستوسترون کاهش می یابد. در میان میوههای افزایش دهنده ی ترشح تستوسترون می توان به موارد زیر اشاره کرد:
موز
موز یکی از میوه هایی است که در افزایش تولید و ترشح هورمون جنسی تستسترون مؤثر است. موز حاوی آنزیمی به بروملین است که این آنزیم در افزایش ترشح هورمون جنسی تستوسترون نقش دارد. این آنزیم در آناناس نیز یافت می شود. بنابراین به افرادی که هورمون تستوسترون خونشان کم است توصیه می شود از این میوه در برنامه غذایی خود استفاده کنند.
بلوبری
بلوبری حاوی رزوراترول است. رزوراترول یک ترکیب آنتی اکسیدانی است که با از بین بردن رادیکالهای آزاد، از بدن ما در برابر بیماری های مزمن محافظت می نماید. علاوه بر این، مطالعات نشان داده است که این ترکیب آنتی اکسیدانی در بدن ما باعث افزایش ترشح هورمون جنسی تستوسترون می شود. همچنین برخی ترکیبات موجود در میوه بلوبری اثرات هورمون استروژن را در بدن کاهش می دهند.
آناناس
همانطور که در بالا اشاره شد آناناس نیز همانند موز حاوی آنزیم بروملین است. این آنزیم در ترشح هورمون تستسترون مؤثر است. بسیاری از بدنسازان برای افزایش ترشح هورمون جنسی تستوسترون در بدن خود از مکمل های حاوی این آنزیم استفاده می کنند.
انار
یکی دیگر از میوه هایی که در افزایش تولید و ترشح هورمون جنسی تستسترون مؤثر است انار است. تحقیقات جدید نشان داده است که مصرف آب انار 25 درصد ترشح هورمون جنسی تستوسترون را افزایش می دهد. آب انار حاوی آنتیاکسیدانهایی است که در فرآیند تولید هورمون جنسی تستوسترون شرکت دارند.
اما به جز میوه ها و سبزیجات برخی دیگر از عوامل غذایی نیز در افزایش تولید و ترشح هورمون جنسی تستوسترون مؤثر هستند که به معرفی برخی از آنها می پردازیم.
بادام
بادام حاوی مواد مغذی نظیر ویتامین E، منیزیم، کلسیم و پتاسیم است که این مواد مغذی به بدن در تولید هورمون جنسی تستسترون کمک می نمایند. همچنین بادام حاوی اسیدهای چرب غیراشباع است که در تولید هورمون جنسی تستوسترون مؤثر است.
آووکادو
مطالعات مختلف نتایج ضد و نقیضی را در مورد اثر آووکادو در افزایش ترشح هورمون جنسی تستسترون نشان می دهند. برخی مطالعات نشان داده است که آووکادو هیچ نوع تأثیری در ترشح این نوع هورمون ندارد ولی برخی مطالعات دیگر عقیده دارند که آووکادو حاوی اسیدهای چرب تک غیراشباعی است که این نوع اسید چرب در تولید و ترشح هورمون جنسی تستوسترون مؤثر است. به هر حال برای اثبات این موضوع به تحقیقات بیشتری نیاز است.
چای سبز
در مورد چای سبز و افزایش ترشح هورمون جنسی تستوسترون نیز یافته های ضد و نقیضی وجود دارد. برخی مطالعات نشان داده اند که چای سبز فعالیت آنزیم آروماتاز را مهار می کند و از طریق این مکانیسم تولید هورمون جنسی تستسترون را افزایش می دهد ولی برخی دیگر از مطالعات این یافته را رد کرده و معتقدند که چای سبز تولید هورمون جنسی تستوسترون را افزایش نمی دهد.
روغن زیتون
مطالعه انجام شده روی 60 مرد مراکشی نشان داد که مصرف روغن زیتون تا 20 درصد می تواند تولید و ترشح هورمون جنسی تستوسترون را افزایش دهد. محققین همواره توصیه می کنند که استفاده از زیتون در برنامه غذایی افراد به افزایش تولید هورمون جنسی تستوسترون کمک بسیاری می نماید.
آیا سبزیجات می توانند سبب افزایش هورمون جنسی تستوسترون شوند؟
برخی از سبزیجات تولید استروژن را کاهش می دهد و ترشح هورمون جنسی تستوسترون را افزایش می دهد. این سبزیجات عبارتند از:
کلم بروکلی
همه ما با کلم بروکلی آشنا هستیم. جالب است بدانید این نوع سبزی در افزایش ترشح هورمون جنسی تستوسترون تأثیرگذار است. کلم بروکلی حاوی ترکیبی به نام DIM (دی ایندولیل متان) است، مطالعات نشان داده است که این ماده مغذی تولید هورمون استروژن را کاهش داده و به افزایش هورمون جنسی تستسترون کمک می نماید.
کرفس
کرفس حاوی ویتامین K است، ویتامینی که برای تولید هورمون جنسی تستسترون لازم است. بنابراین دریافت این نوع سبزی در ترشح هورمون جنسی تستوسترون مؤثر است. علاوه بر این کرفس حاوی ماده ای به نام آندروستنون و آندروستنول است موادی که تولید هورمون جنسی تستوسترون را در بدن افزایش می دهند.
جعفری
این سبزی مفید حاوی فلاوونوئیدی به نام آپیجنین است که تحقیقات نشان داده است که این نوع فلاوونوئید در ترشح هورمون جنسی تستوسترون مؤثر است.
لازم به ذکر است آپیجنین در جو دوسر، سبزیجاتی نظیر کرفس، بابونه و فلفل قرمز نیز وجود دارد.
اسفناج
یکی دیگر از سبزیجاتی که در ترشح هورمون جنسی تستوسترون مؤثر است، اسفناج است. اسفناج حاوی منیزیم است که در تولید هورمون تستوسترون مورد نیاز است. از اضافه کردن اسفناج به سالادهای خود غافل نشوید.
قارچ
مطالعات اخیر نشان داده است که ترکیبات فعال موجود در انواع قارچها آنزیم آروماتاز (نوعی آنزیم است که باعث تبدیل آندروژن به استروژن در بدن می شود) را غیرفعال می کند هنگامی که این آنزیم غیرفعال می شود تولید هورمون جنسی تستسترون در بدن افزایش می یابد و از طریق این مکانیسم مصرف قارچ منجر به افزایش سطح این هورمون جنسی می گردد.
پیاز
حتماً شما هم شنیده اید که گفته می شود پیاز در افزایش میل جنسی مؤثر است. مطالعات مختلف نشان می دهد پیاز در ترشح هورمون جنسی تستوسترون و افزایش میل جنسی مؤثر است پس اگر دنبال افزایش هورمون تستسترون هستید از مصرف پیاز غافل نشوید.
چغندر
شاید برایتان جالب باشد که بدانید یکی از سبزیجات مؤثر در تولید و ترشح هورمون جنسی تستوسترون، چغندر است. چغندر حاوی ماده معدنی به نام بور و ترکیبی به نام تری متیل گلایسین است که در تولید هورمون تستسترون مؤثر است.
مارچوبه
مطالعات مختلف نشان داده است که مواد آنتیاکسیدانی و ضدالتهابی موجود در مارچوبه، بسیاری از بیماریهای مزمن مانند دیابت نوع 2 و بیماریهای قلبی را متوقف میکند. مارچوبه حاوی مواد مغذی نظیر ویتامین E، پتاسیم و اسیدفولیک است. این مواد مغذی در فرآیند تولید هورمون جنسی تستسترون مؤثر هستند.
منبع: